James Lập
Giải thích tiếp từ “illos” trong bài Salve Regina
(illos Tuos misericordes oculos, ad nos converte)
Trong ‘Giải thích thêm bài Salve Regina’ chúng ta đã cùng nhau mổ xẻ đến nơi về nhiệm vụ nhưng chưa đến chốn về loại từ của ‘Illos.’ Bây giờ xin tiếp tục vì ‘thấy vậy mà không phải vậy’ thật. Lần này chúng ta sẽ xét kỹ xem ‘Illos’ thuộc loại từ nào? Một vấn đề rất hay nhưng khá phức tạp vì tiếng Latinh có khả năng truyền đạt cao với 9 loại từ:
– 5 loại từ đầu: Danh từ, tính từ, động từ, đại từ và số từ thay đổi tủy câu theo bản chia riêng. Cần nắm ‘gốc’ chúng vì không thay đổi. Chỉ cái ‘đuôi’ ngoắt ngoéo đủ kiểu theo nguyên tắc riêng.
– 4 loại từ sau: Phó từ, liên từ, giới từ và thán từ thì không bao giờ thay đổi.
Nhớ những năm học Latinh Cicéron/Cicero (Pháp/Anh), chúng ta gặp SOV (Subject-Object-Verb = Chủ-Túc-Động từ) khác với tiếng Việt nhưng rồi cũng quen dần. Động từ chia đủ ngôi thứ để chỉ hành động hoặc trạng thái. Tính từ chạy theo danh từ cả nam nữ hay vô tính, số ít nhiều, rồi đủ thứ case nữa. Rắc rối thế chưa đủ sao bây giờ lại còn trường hợp tiếng Latinh lại ‘nghèo’ đến phải cho 2 người ăn mặc y nhau từ trên xuống dưới từ trong ra ngoài thế này?! Chúng ta sẽ từ từ nghiệm xét. Trước hết nên ôn lại 3 vai trò chính trong câu Latinh.
- Chủ từ phải ở case ‘nominative,’ số ít/nhiều, rồi đàn ông, đàn bà hay ‘đàn giữa.’ Chủ từ thường đứng đầu hoặc gần đầu câu.
- Động từ luôn là trung tâm hành động hoặc trạng thái. Thời học Cicéron, phần lớn động từ đứng cuối trang hay cuối câu vài trang sau. Chấm (.) hay chấm phẩy (;) là hết câu. Động từ giữ vai trò quan trọng nhất vì theo sát chủ từ về ngôi thứ và số với cách chia riêng của ‘đuôi’ chúng. May thay, động từ Latinh chỉ có 4 cái đuôi: -āre, -ēre, -ĕre, -īre. Chặt cụt đuôi này còn lại là ‘thân/gốc’ không bao giờ đổi. Phào! Mỗi đuôi có cách chia riêng. Trường hợp kêu gọi/xưng hô thì động từ thuộc dạng mệnh lệnh hay van xin (như trường hợp chúng ta đây).
- Túc từ nằm giữa chủ từ và động từ chính. Tất cà thứ khác đều ‘accusative’ và động từ phải nguyên thể ‘infinitive.’
Như thế tiếng Latinh cũng không đến nổi dễ sợ như thời xưa còn bé. Bây giờ chẳng ai hạch hỏi mình. Có internet, chỉ Google một phát là ra ngay. Tiếc rằng thời ấy chưa có smart phone. Mình bấm một cú là hiện lên đủ cả không cần phải học thuộc lòng. Thở phào nhẹ nhõm! Khi search internet anh em nên cẩn thận vì Google, yahoo v.v. có thuật toán vi tính (algorithm) riêng nên lắm khi kết quả không như ý. Mình phải biết chắc mình muốn tìm gì. Nếu chưa được như ý thì phải xoay cách khác cho đến khi được điều mình muốn. Thí dụ, khi hỏi về ‘illos’ Google từ điển Latinh online thường chỉ đưa ra ‘đại từ chỉ định’ (demonstrative pronoun). Nếu cố Google ‘tính từ chỉ định’ (demonstrative adjective) thì hy vọng được cả số ít/nhiểu, giống nam/nữ/vô tính mới đúng kết quả.
Bây giờ đến lúc ôn lại một số từ liên quan trong câu. Các bản chia đều lấy từ internet cho trang trọng đầy đủ. Anh em đừng lo nghĩ nhiều mệt trí. Chỉ theo dấu màu vàng là phần liên quan đến vấn đề chúng ta đang bàn. Chẳng cần phải thuộc lòng cũng chẳng ai hạch hỏi như thời xưa. Cùng nhau tìm hiểu cho vui.
Trước hết, mình ôn lại ‘converte.’ Giống như Salve/Salvete (nhiều) là dạng mệnh lệnh của động từ salvēre, chúc sức khỏe luôn tốt, Converte/Convértite (nhiều) là dạng mệnh lệnh của động tử convértere, hãy xoay lại/quay lại. Tiếng Việt ta dùng từ ‘hãy’ trước động từ dạng mệnh lệnh để chỉ sai khiến, van xin, cầu khẩn. Khi cầu xin Mẹ là Đấng Biện hộ, chúng ta nên thêm chữ ‘xin’: “Xin Mẹ hãy quay lại…” nghe thấm đậm tình Mẫu tử!
Đến lượt “illos,” chúng ta xem lại bản chia chi tiết. Thật ra chỉ cần xem phần màu vàng cũng đủ.
| Case | Nam | Nữ | Vô tính |
| Nom. | Ille | Illa | Illud |
| Gen. | Illīus | Illīus | Illīus |
| Dat. | Illī | Illī | Illī |
| Acc. | Illum | Illam | Illud |
| Abl. | Illō | Illā | Illō |
Ille, illa, illud bản chia số ít (singular)
| Case | Nam | Nữ | Vô tính |
| Chủ từ (Nom.) | Illī | Illae | Illa |
| Sở hữu (Gen.) | Illōrum | Illārum | Illōrum |
| Đối tượng gián tiếp (Dat.) | Illīs | Illīs | Illīs |
| Đối tượng trực tiếp (Acc.) | Illōs | Illās | Illa |
| Mục tiểu (Ablative) | Illīs | Illīs | Illīs |
Ille, illa, illud bản chia số nhiều (plural)
Rồi ‘oculos’ cũng có cách chia riêng. Bản chia dưới đây giúp thấy rõ hơn. Chỉ cần xem màu vàng.
Latin: oculus, ocul-ī m. = con mắt
Đỏ là gốc. Đen là đuôi ca/số/việc. Điểm khác nữa là: Nam tính (masc.)
| Số ít | Số nhiều | |
| Nom. | Oculus | Oculi |
| Gen. | Oculi | Oculorum |
| Dat. | Oculo | Oculis |
| Voc. | Ocule | Oculī |
| Acc. | Oculum | Oculos |
| Abl. | Oculo | Oculis |
Kiểm lại câu chính của Salve Regina lần nữa:
“Eia, ergo, Advocata nostra, illos Tuos misericordes oculos, ad nos converte;”
Để cho dễ thấy dễ hiểu hơn, hãy mời anh “misericordes” đi chỗ khác chơi một tí. Còn lại 3 anh ‘-os’ vừa bắt mắt vừa khỏe trí. Riêng anh‘nos’ là trường hợp khác chúng ta sẽ đề cập tiếp sau.
Tiện đây cũng nên xét tính từ ‘misericordes’ trước khi đưa anh ta về vị trí cũ vì có dạng khác lạ.
| Số ít | Nam | Nữ | Vô tính |
| Nom. | Misericors | Misericors | Misericors |
| Gen. | Misericordis | Misericordis | Misericordis |
| Dat. | Misericordi | Misericordi | Misericordi |
| Acc. | Misericordem | Misericordem | Misericors |
| Voc. | Misericors | Misericors | Misericors |
| Abl. | Misericordi | Misericordi | Misericordi |
| Nhiều | Nam | Nữ | Vô tính |
| Nom. | Misericordes | Misericordes | Misericordia |
| Gen. | misericordium | misericordium | Misericordium |
| Dat. | misericordibus | misericordibus | Misericordibus |
| Acc. | Misericordes | Misericordes | Misericordia |
| Voc. | Misericordes | Misericordes | Misericordia |
| Abl. | misericordibus | misericordibus | Misericordibus |
Nói gần nói xa chẳng qua nói thật. Đừng để mấy kiểu chia đủ kiểu này làm anh em rối trí. Nói trắng ra, danh từ Latinh là 3 phải, rồi 2 phải, rồi lại 6 phải:
– 3 phải về giống: Đàn ông, đàn bà hay vô đàn.
– 2 phải vể số: Ít hay nhiểu.
– 6 phải về nhiệm vụ trong câu: Làm chủ (nominative), của chủ (genitive), theo sát chủ (accusative), theo chủ xa xa (dative), phương cách (ablative), nhân xưng (vocative).
Như khi gặp Động từ, gặp Danh từ Latinh ta phải nắm ‘gốc’ cho chắc, phần còn lại là cái ‘đuôi’ biến tháo đủ kiểu tủy theo 3 phải, 2 phải và 6 phải kể trên. Cứ theo bản chia trên internet mà tìm ra manh mối. Google sẽ thấy ngay. Cần nắm chắc mình đang tìm gì, đừng để mấy cái search trên mạng đưa đi nơi mình không muốn.
Trở lại câu chính trong bài Salve Regina lần nầy để phân tích:
‘Eia ergo, Advocata nostra, illos Tuos misericordes oculos ad nos converte;’
Muốn biết ‘illos’ thuộc loại từ nào chúng ta theo tiến trình 3 bước sau đây:
- Bước đầu, tìm từ ‘illos’ cho đến cuối câu (chấm hay chấm phẩy) có danh từ nào không? Đây rồi! Bắt được anh ‘oculos’ là chính xác.
- Bước 2, xem anh ‘oculos’ này mặt mũi áo quần thế nào với ‘3 thứ phải’: Đàn ông, mang số nhiểu, đội mũ accusative làm túc tử cho động từ ‘converte.’
- Bước cuối cùng, kiểm lại ‘illos’ xem có đủ ‘3 thứ phải’ này không? ‘Illos’ cũng là con trai, mang số nhiều, đội mũ accusative. Như thế ‘illos’ đúng là ‘tính từ chỉ định’ đứt đuôi con nồng nọc. Bingo! (la kiểu Mỹ như Việt Nam mình la ‘KINH’ khi trúng lô tô).
Đến đây là lúc nên lật tẩy anh chàng ‘nos’ luôn. Đúng là ‘thấy vậy mà không phải vậy’ nữa!
– Khác biệt đầu tiên,‘nos’ là ‘Đại từ nhân xưng ngôi thứ nhất số nhiều.’
– Khác biệt thứ 2, ‘nos’ là accusative chạy theo giới từ ‘ad’ (về phía/hướng) chứ không phải trực tiếp theo ‘converte’ như mấy anh ‘-os’ phía trước. Đó là cái trớ trêu của tiếng Latinh: đứng xa tít thì lại thuộc về mình còn đứng sát cạnh mình thì lại thuộc về kẻ khác dù cũng có đuôi ‘-os.’ Thế mới là tiếng Latinh chớ!
– Khác biệt thứ 3, ‘nos’ lại gồm ‘cả nam nữ,’ không liên quan gì tới nhóm ‘-os’ kia mà chỉ vì duyên số mang cái đuôi ‘-os’ khiến chúng ta bị bé cái lầm. ‘nos’ ở đây là accusative chạy theo giới từ ‘ad’ nhưng nominative cũng y vậy. Ngữ cảnh sẽ giúp ta tìm ra đúng vài trò mỗi tên. Latinh vui lạ thật!
Bây giờ chúng ta đã đạt ý rồi nên có thể sắp lại theo tiếng Việt cho dễ thấy dễ hiểu hơn:
‘Eia ergo, Advocata nostra, converte oculos misericordes illos Tuos ad nos;’
‘Như thế, Lạy Đấng Bào chữa chúng con, xin hãy hướng đôi mắt nhân từ ấy của Mẹ đến chúng con;’
Nào! Mời anh em tham gia tiến trình đơn sơ ngắn gọn sau đây. Xin phép tác giả cho chúng ta tưởng tượng một tí. Sau câu ‘illos’ dài ở trên (illos Tuos misericordes oculos ad nos converte), đến lúc kết thúc bổng nhiên muốn nhắc Mẹ lần nữa cho ‘yên tâm’ nên không cần lập lại cả câu dài mà chỉ giữ lại một mình “illos” đủ rồi. Kiểu độc thân vui tính ấy mà! Bây giờ chúng ta nên xét kỹ câu nầy cũng theo tiến trình 3 bước như trên.
‘O Mater Dei, illos ad nos converte.’ (câu vừa thêm ở cuối bài)
- Nhìn kỹ từ đầu đến cuối câu không thấy danh từ nào số nhiều accusative cả. Hoàn toàn độc thân vui tính thật đấy!
- ‘Illos’ độc thân nên được gọi là ‘đại từ chỉ định’ (demonstrative pronoun). Này nhé: vừa có nam tính, mang số nhiều rồi đội mũ accusative làm túc từ cho động từ converte nữa: 3 điều kiện ‘ắt có và đủ.’
- Nhưng Đại từ chỉ định (demonstrative pronoun) này đại diện cho ai tức danh từ nào/câu nào? Trở lại câu gốc trên kia, chỉ có ‘oculos’ là danh từ nam tính, vừa số nhiều và accusative làm túc từ cho ‘converte.’ ‘Illos’ này độc thân lại có đủ 3 điều kiện trên để đại diện cho cả nhóm ‘Tuos misericordes oculos.’ Bingo! Bingo! Bingo! cho cả 3 chàng!
Tóm lại, lúc đầu chúng ta thấy sao 2 người này giống nhau như đúc từ mặt mũi quần áo dễ lầm quá! Tưởng vậy mà không phải vậy thật đấy. Không phải tại cá nhân 2 người này mà tại anh ‘oculos’ cả. ‘Ilos – tính từ chỉ định’ đi trước nhưng phải nhìn theo làm theo anh ‘oculos’ phía sau. Còn ‘illos – đại từ chỉ định’ thay thế anh ‘oculos’ nên phải giống chủ hoàn toàn. Hy vọng anh em nắm bắt được cái trớ trêu này của tiếng Latinh!
Chắc anh em còn nhớ bài thơ ‘Nói chuyện với ảnh’ của bác núi Tản sông Đà:
‘Mình với ta dẫu hai như một
Ta với mình sao một mà hai?’
Xin mượn ý này để giúp anh em dễ nhớ:
Đừng bé cái lầm hai tưởng một
Tính từ Đại từ khác lắm nha!
(JLập 11/29/22)
Hiểu rồi chúng ta sẽ chuyển ngữ tốt hơn:
O! Mater Dei, illos ad nos converte.
Ôi! Mẹ Thiên Chúa, xin hướng đôi mắt ấy nhìn đến chúng con.
Đây là dịp để khoe tiếng Việt mình phong phú. Pháp có nous, Anh có we, Latinh có nos, tiếng Việt ta có đến 3 từ: chúng ta, chúng tôi và chúng con. Xử dụng chúng ta khi có điểm chung như gốc tu, gốc Việt, rồi gốc thích Latinh. Chúng tôi đại diện một nhóm nói với nhóm khác. Thí dụ: đa số anh em ở Việt Nam, một số anh em ở Châu Âu, còn chúng tôi ở Mỹ nhưng chúng ta cùng thích học hỏi tiếng Latinh. Riêng chúng con là từ đặc biệt gần gũi và thân thiết trong gia đình. Chúng ta luôn xưng con/chúng con với cha mẹ dù lớn bao nhiêu tuổi đời. Thế nên trong bài Salve Regina này, những chữ nos, nostra, clamamus v.v. nên chuyển dịch là chúng con vì mình đang thưa chuyện với Đức Mẹ, đang tha thiết cầu xin Mẹ thương giúp đỡ: Mẹ chúng con!
Anh Michael nhắc đến kinh giúp lễ khiến chúng ta nhớ lại thời xưa còn bé làm học trò giúp lễ: Et CLAMOR meus ad Te Veniat. Đây cũng là dịp để chúng ta khoe thêm tiếng Việt mình. Tiếng Việt có nhiều giới từ diễn tả động từ ‘đi’: đi tới, đi đến, đi qua, đi sang, đi xuống, đi lên v.v. Thí dụ:
– Đi qua nhà hàng xóm: Gần và ngang nhau.
– Đi tới/đến nhà bạn: Xa hơn.
– Đi xuống Nam cực: Phía dưới.
– Đi sang Mỹ: Băng qua biển Thái Bình Dương.
– Đi lên cung trăng: Lên cao.
– Đi lên tới Hỏa tinh: Xa hơn mặt trăng. v.v.
Chúa ngự trên trời cao còn chúng ta ở dưới thế trần. Chính Chúa Giêsu đã dạy chúng ta trong Phúc âm Thánh Mát-thêu 6: 6-13: “Lạy Cha chúng con ở trên trời…” (Kinh Lạy Cha). Điều này không phải mới lạ vì bên Việt Nam trong các kinh thường ngày đều đọc ‘chúng con’ cả. Thế là chúng ta vừa làm sáng tỏ vấn đề tiếng Việt vừa làm đẹp lòng Chúa để chuyển dịch tốt câu Kinh giúp lễ:
Et CLAMOR meus ad Te Veniat
Và tiếng con vang lên tới Chúa
Để thay lời kết, xin tặng Latinh club của anh Michael Nguyễn ([email protected]) và anh em cùng học ôn vốn Latinh trò chơi này. Chỉ cần internet và biết tên bất cứ Đại học Âu Mỹ nào. Có 2 từ Latinh Logo (phù hiệu) và motto (khẩu hiệu). Cứ Google ‘logo of/de’ (tên ĐH)… thì được phù hiệu trường. Còn Google ‘motto of/de’ (tên ĐH)… sẽ được khẩu hiệu trường bằng tiếng Latinh! Eureka! Hầu hết các Đại học Âu Mỹ nhất là các Đại học lớn đều dùng motto tiếng Latinh. Logo là phù hiệu của trường thường thấy trên lá cờ, các giấy tờ chính thức liên quan đến việc học nhất là bằng tốt nghiệp. Trên Logo cũng có Motto nhưng hơi nhỏ khó đọc. Motto là khẩu hiệu của trường như mục đích giáo dục và nhiều môn học quan trọng nhất là các bằng nổi tiếng của trường. Motto Latinh tương đối ngắn gọn dễ hiểu. Anh em thử cho vui. Vui mới dễ học dễ nhớ. Trường hợp có Motto nào hơi khó hiểu, cứ vào Latinh club anh Michael hỏi để làm quen nếu muốn gia nhập hoặc dùng từ điển trên internet.
Vâng ‘Nói phải có internet, kết phải có bằng chứng.’ Xin trình làng khẩu hiệu (motto) của 8 Đại học Ivy Ligues bắc Mỹ:
Brown: In Deo speramus
Columbia: In lumine Tuo videbimus lumen (Học ‘82-‘87 & Dạy 2004-2018)
Cornell: Deus et Humanitas
Darmouth: Vox clamantis in deserto
Harvard: Veritas
Princeton: Dei sub numine viget
U Penn: Leges sine moribus vanae
Yale: Lux et veritas
Và ĐH Sorbonne ở Paris, Pháp: omnibus sapientia unicuique excellentia
Chuyện vui có thật xảy ra năm 2016:
Một thầy dạy ĐH Columbia hỏi sinh viên trong lớp: ‘Ai biết khẩu hiệu (motto) của Columbia?’
Sinh viên Ben Fullerton nhanh miệng trả lời: ‘In lumine Tuo videbimus lumen.’
Thầy hỏi tiếp: ‘Nghĩa là gì?’
Ben liền đáp: ‘Trong ánh sáng của thầy chúng em sẽ thấy ánh sáng.’
Thầy lại hỏi: ‘Thầy là ai?’
Ben đáp: ‘Là Giáo sư đấy!’
Thầy: ‘Sao em biết Latinh và nói tiếng Việt tốt thế?’
Ben: ‘Em học Latinh ở dưới Trung học và em có nhiều bạn Việt ở Texas.’
Cả lớp trố mắt nhìn Ben thán phục! Điều trùng hợp ở đây là Ben cũng ở xứ nắng ấm Texas như anh Michael. Ben chuyển dịch khá tốt nhưng chưa chính xác. Đây là điều hơi tế nhị đối với một số người. Nhìn kỹ chúng ta thấy từ ‘Tuo’ viết hoa tức là không phải ‘thầy thường’ mà ‘Thầy hay Ngài’ tức là Chúa. Rổi Lumen là ánh sáng nhưng 2 thứ ánh sáng rất khác nhau. Chính xác đề nghị nên chuyển dịch thế này:
In luminne Tuo videbimus lumen.
Trong ánh sáng soi dẫn của Ngài, chúng con sẽ nhìn thấy ánh sáng chân lý.
Tóm lại, tiếng Latinh rất cô đọng ngắn gọn trong khi tiếng Việt mình phong phú giàu từ ngữ. Chúc anh em hăng say học Latinh.
Đến đây xin mượn mật khẩu A.M.D.G của các đấng Dòng Tên để cảm ơn các ngài đã tận tâm giáo dục và giúp tu luyện 9 năm (’66-’75) ở Giáo Hoàng Học Viện Thánh Piô X Đà Lạt Việt Nam và xin kết thúc nơi đây.
A.M.D.G. = Ad Majorem Dei Gloriam
Xin cho Danh Chúa được vinh sáng!
_________________
Xem lại bài liên quan:
- Giải thích thêm bài Salve Regina | James Lập
- Salve Regina | Thánh nhạc Gregorio | Michael Nguyen
